İslamiyet Öncesi Türk Tarihi Tamamı

Türk adı;

Kaşgarlı Mahmut --> Olgunluk çağı

Ziya Gökalp --> Töreli, Kanun sahibi

A.Wambery'a göre --> türemek

W. Barthold'a göre--> kanunla düzenlenmiş halk

Uygur kaynaklarında  --> güçlü ve kuvvetli

Çin kaynaklarında --> miğfer  olarak geçer.

Not:Türk adına ilk kez Çin yıllıklarında rastlanılmıştır. Türkiye adına da ilk Bizans kaynaklarında rastlanılmıştır.

Not: Türkiye adı coğrafi bir terim olara 1071 Malazgirt Savaşından sonra, Anadolu için kullanılmıştır. Daha önce ise Orta Asya için kullanılıyordu.

Türklere Ait İlk Kültür Merkezleri

Anav : Orta Asyadaki en eski kültür merkezi 

Afenesyova: Türklerin en eski kültür merkezi

Kelteminar : Balıkçılık ve avcılıkla uğraşmışlardır.

Tagar: En gelişmiş olan ve hayvan figürleri kullanmışlardır.

Andronova: En geniş sınırlara ulaşmış kültür merkezi

NOT: Avrupa'ya Göç Eden Türkler (Aynı zamanda hristiyanlığı benimseyen Türkler) için şifre PAMBUK'tur.

Peçenekler
Avarlar
Macarlar
Bulgarlar
Uzlar
Kıpçaklar

İskitler (Sakalar)

1. Tarihte bilinen ilk türk topluluğu 

2. Günümüzdeki yakut türkleri

3. İlk atlı göçebe (atı ilk evcilleştiren topluluk)

4. En önemli hükümdarı Alper Tunga

5. İlk balbal(mezar taşları = ahiret inancı) örnekleri

6. İranlı Şair Firdevsi'nin Gazneli Mahmut'a sunduğu Şehname adlı eserde İskit-İran savaşları anlatılır.

7. Şu ve Alper Tunga sözlü edebiyat eserlerinden

8. Bozkırın kuyumcuları

9. İlk kadın hükümdar Tomris Hatun ve kadın amazon savaşçıları

10.Alper Tunga -----> Asur Kaynaklarında Meduva
                          ----->  Heredotta Madyes
                          -----> Şehname eserinde ise Efrasiyab lakapları kullanılmıştır.

Asya Hun (Büyük) Devleti

1. Tarihte ilk antlaşma Asya Hunları ve Çinliler arasında Kuzey Şansi antlaşması

2. Bilinen teşkilatlı ilk türk devleti

3. Orta Asya'daki türk boylarını ilk kez bir bayrak altında toplanmış

4. Boylar birliği şeklinde teşkilatlanma

5. Bilinen ilk hükümdar Teoman (Tuman)

6. Hun akınlarına karşı Çin seddi yapılmış

7. Onlu sistem kullanıldı (Meta Han)

8. İlk yaygun eğitim

9. Kiok'tan sonra çinlileşmişler

10. Oğuz Kağan Destanı (Mete Han ile özdeşleştirilmiş)

11. Dünyanın en eski halısı pazırık kurganında pazırık halısı

12. Altın Elbiseli zırhlı adam eseri de hunlara aittir.

NOT: Asya hunlarında yapılmış Göktürkler zamanında kullanılmış kanal Tötü Kanalıdır.

Avrupa Hun Devleti

1. Macaristan'da Balamir tarafından kurulmuş

2. Atilla en parlak dönemi

3. Bizans ile (Doğu Roma) Margus ve Anatolios antlaşması (vergiye bağlamış)

4. İtalya'ya giren Atilla papa I. Leon  ricası üzerine ve Sasani tehlikesinden dolayı italyayı almamıştır

5.  Atilla'nın aldığı ünvanlar --------> Tanrının kırbacı (kamçısı)

                                                       ---------> Nibelungen'de Etzel

                                                     -----------> Cesur Kavimlerin Efendisi

                                                   ------------> Macarlar Atillayı ataları olarak kabul etmişlerdir.

6. Bizanslı valiye "Güneşin doğduğu yerden battığı yere kadar her yeri fethederim"  diyen kişi Uldız

7. Anadolu'ya ilk türk akınları Uldız tarafından yapılmış

8. Atilla kardeşi Bleda ile yönetmiş

NOT: İlk türk milliyetçisi Batı Hun hükümdarı Çiçi'dir. 

I. Göktürk (Köktürk) Devleti

1. Türk adını ilk defa devlet adı olarak kullanmışlardır(siyasi)

2. Kurucusu Bumin Kağan

3. Türk boylarını ikince kez bir bayrak altında toplamışlar

4. Aşina boyuna mensupturlar

5. Batı yönetimini alan İstemi Yabgu Bizans'a ilk defa elçi göndermiş

6. En parlak dönemi Mukan Kağan

NOT: 7 iklimin 7 ırkın hükümdarı Batı Göktürk Hükümdarı Tardu'dur.

Avarlar

1. Çin kaynaklarında juan-juan göktürk kaynaklarında apar

2. Kurucusu Bayan Han

3. İstanbul'u kuşatan ve hristiyanlığı kabul eden ilk topluluk

4. Üzengiyi kullanan ilk topluluk

5. Töles isyanı sonucu yıkıldılar

II. Göktürk(Köktürk) Devleti

1. Kutluk kağan(ilteriş) Çin egemenliğine karşı bağımsızlık mücadelesi vermiştir.

2. Tonyukuk türk tarihinin ilk veziri

3. En parlak dönemi Bilge Kağan, ordu komutanı olan kardeşi Kültigin ve vezir Tonyukuk

4. İlk kez yazıyı kullandılar

5. Kendilerine ait Göktürk (Orhun) Alfabesini yapmışlardır.

6. Türklere ait ilk yazılı belge Orhun Abideleri (En eski yazıt= Yenisey)

7. En geniş sınırlara ulaşmış türk devleti (Orta Asya'da)

8. Ergenekon ve Bozkurt en önemli sözlü edebiyat eserleridir.

Uygurlar

1. Kurucusu Kül Bilge Kağan'dır.

2. Ötüken merkezli  kurulmasına rağmen Karabalsagun (Ordubalık)' a taşınmışlar Maniheizm'den dolayı

3. En parlak dönemi Moyençor zamanında

4. Bögü Kağan döneminde Maniheizm'i kabul ettiler.

5. Turfan uygurları günümüzde Çin'de bulunan Sincan uygur özerk bölgesinde yaşamaktadırlar

6. Yerleşik hayata geçen ilk Türk devleti

7. İlk din değiştiren Türk devleti

8. Türk tarihinin ilk şehri (Ordubalık)

9. Harf hareketli ilk matbaa kullandılar

10. İlk örgün eğitim kurumu

11. Orta oyunu bularak Türk Tiyatrosu'nun temellerini attılar.

12. Pandomim ve opera yaptılar

13. Töreleri yazılı hale getirdiler.

14. Moğolların türkleşmesinde etkili oldular.

15. İlk kez kitap basan Türk devleti(Sekiz Yükmek, Kalyanam Kara, Papam Kara, Altın Yaruk)

16. Ciltcilik, minyatür ve tezhip kullandılar

17. İlk kez kütüphane kuran devlet, öğretmenlerine bahşi denirdi.

18. Karabalsagun, Şine usi, Moyençor, Taryat ve Süci yazıtları Uygurlar'a aittir.

19. Türkler'de İlk noterlik işlemi

20. Göç(Kutludağ Efsanesi), Türeyiş önemli sözlü edebiyat eserli

21. Kamdu adı verilen ipek parayı kullandılar.

22. Ressamlarına bedizci denirdi

23. Bankacılığın temellerini attılar.

24. Vakıf kurdular.

25. Kule biçimindeki tapınaklarına Stupa denir

26. Hükümdarlarına Ay Tengri denirdi.

27. Çiçek hastalığına karşı ilk çalışmaları yaptılar. 

Kırgızlar

1. Ölülerini yakan tek Türk devleti

2. Kırgız adına ilk Orhun Abidelerin'de rastlanılır.

3. Dünya tarihinde milletler arası yarışma düzenleyen ilk devlet

4. Moğol hakimiyeti altına giren ilk Türk devleti

5. Dünyanın en uzun destanı Manas Destanı Kırgızlar'a aittir.

6. Türklere ait en eski yazıt = Yenisey Yazıtlar (İlk yazılı eser Orhun abideleri)

Hazarlar

1. Museviliği (Yahudilik ) kabul eden ilk Türk devleti

2. Kürk yolunu kullanmışlardır. (İtil Bulgarlarıyla birlikte)

3. Yaşadıkları çağa Hazar Barış Çağı denir.

4. İçinde yaşayan müslümanların başına Hazz denilen yöneticiler bulunur

5. İslam ordularıyla(Müslüman Araplar) savaşan ilk Türk devleti(Belencer Savaşı)

6. Paralı ordu kuran ilk Türk devleti

7. Günümüzde ki Polonya'da yaşayan Karaim-Karacay türkleri

8. Hazarlar hakkında bilgi veren seyahatname İbn-i Havkal Seyahatnamesi'dir.

Macarlar

1. Dünya'daki ilk Türkoloji Enstitüsü.

2. Krallık sistemi uygulanmıştır.

3. Bizanslılar Macarları Batı Türkiye olarak adlandırmışlardır.

Peçenekler

1. Devlet kuramamış ilk Türk topluluğu.

2. Bizans ordusunda paralı askerlik yapmışlardır.

3. 1071 Malazgirt savaşında taraf değiştirmişlerdir. (Uzlar(Oğuzlar) la birlikte)

4. Mikloş Altın Kapları Peçeneklere aittir. Avusturya'da Viyana Müzesinde bulunmaktadır.

5. Kıpçaklarla Lavinyon Muharebesini kaybetmişlerdir.

6. Divanu Lugati't Turk' te "Rum diyarına yakın Türklerden bir bölük" diye bahsedilen topluluktur.

Kıpçaklar(Kumanlar)

1. Oğuzlarla yaptığı mücadeleler Dede Korkut hikayelerine konu olmuştur.

2. Ruslarla İgor Destanına konu olmuştur.

3. En yakışıklı(bknz: Behlül) Türk topluluğu olarak bilinir.

4 Codex Cumanicus ilk Türkçe Latince sözlüktür.

Karluklar

1. İslamiyeti kabul eden ilk Türk topluluğudur.

2. Moğollara itaat eden ilk Müslüman Türk topluluğudur.(Müslümanlığı kabul eden ilk Türk devleti İtil Bulgarlarıdır.)

NOT: Moğolların egemenliği altına giren ilk Türk topluluğu Kırgızlardır.

Oğuzlar(Uzlar)

1.Oğuz adına ilk Yenisey Yazıtlarında rastlanır


2.Malazgirt savaşında taraf değiştirmişlerdir.


3.Paralı askerlik yapmışlardır.


4.Dede Korkut Hikayelerinde Kıpçaklarla mücadeleleri anlatılır



5.Müslüman Oğuzlar'a Türkmen denir.


6.Günümüzde Moldova'daki Gagavuz Türkleridir

BULGARLAR

1. İstanbul'u kuşatan ikinci Türk devleti

2.Tuna Bulgarları ve İtil Bulgarları olarak ikiye ayrılır.

İtil Bulgarları

1.Almış Han zamanında islamiyete girdiler.

2.İslamiyet devlet dini olmuştur.

3.Hazarlarla birlikte kürk yolunu kullandılar

4.İbn-i Fadlan Seyahatnamesi(Rihle)'de İtil Bulgarlarından bahseder.

5. Şan Kızı Destanı İtil Bulgarlarına ait.

Tuna Bulgarları

1.Boris Han zamanında hristiyan olmuşlardır.

2.Simon çar ünvanını kullanmıştır.

Türgişler

1. Baga Tarkan tarafından kurulmuş

2.İlk kez para bastıran devlet(İslamiyetten Önceki Devletler Arasından)

3.İlk madeni para(Yarmak) kullanmışlardır(Yine İ.Ö Devletler Arasından)

4.Uygurlardan sonra yerleşik hayata geçen ikinci türk topluluğu

5.Müslüman araplarla savaşmışlardır.

Akhunlar

1. İran'da Mazdek İsyanını bastırdılar

2.Göktürkler İpek Yolu için Sasanilerle Birlikte Akhunlar'a son verdi.

NOT: İpek Yolu--->Göktürk--->Sasanilerle birlikte Akhunları yıktı

                                             --->Bizanslarla birlikte Sasanileri yıktı

Kültür ve Medeniyet

Hükümdarın Ünvan ve Sembolleri

Sembol                                                       Unvan

Otağ (çadır)                                                Han

Nevbet (Davul)                                           Hakan

Kılıç                                                           Yabgu

Kur (Kemer)                                               Kağan

Berge (Kamçı)                                            İlteber

Ordu                                                          İlteriş (Kutluk Kağan kullandır) 

Toy (Ziyafet)                                             İdikut

Örgin (Taht)                                              Erkin

Kotuz (Sorguç)(Hayvan Tüyü)                     Tanhu

Taç                                                           Şanyü (Mete Han kullandı) 

                                                                İlk Kağan (Bumin Kağan kullandı)

Gök Tanrı'nın Hükümdarı Donattığı Yetkiler

1.Kut (Siyasi)
2 Küç (Askeri)
3. Ülüş (Ekonomik)

Kurultay (Kengeş / Toy)

1. Bazen danışma, bazen karar organı

2. Katılan tüm üyelere Toygun denir.

3. Hakan, Hakanın eşi, Hatun, Boy beyleri, ileri gelenler, komutanlar ve hanedan üyeleri katılırdı.

4. Her türlü mesele konuşulurdu.

5. Töreler değiştirilebilir (Hakanın doğrultusunda)

6. Töreler uymayan Hakan görevden alınırdı.

 Devlet Görevlileri

Apa : Sivil Yönetici

Tudun: Vergi Memuru

Tutuk: Askeri Vali

Tarkan: Komutan

Böri: Köktürklerdeki Muhafız Birliği

Nazır: Bakan

Bitikçi: Yazıcı

Ağılığ: Hazinden Sorumlu

Otacı: Hekim

Yarlığ: Hükümdar Emri

Yarguci: Yargıç

Tigin: Hükümdar Oğlu

İnanç(İnal)(Ataman): Tiginlerde Eğitmen

Şad: Hanedan Üyesi

Türklerde Diğer Meclisler

Millet Meclisi : Tuna Bulgarları

Komenton: Peçenekler

Nazırlar: Tabgaç Devleti

Seçkin Meclisi: Avrupa Hunları

İhtiyarlar: Hazarlar

Dernek (Dirnek): Oğuzlar 

Sosyal Hayat

Ög: Anne

Kang: Baba

Monogami: Tek Eşlilik

Türün: Düğün

Şölen: Halk Eğlencesi

Yurt: Çadır

Devlet: İl (El)

Millet: Budun (Kavim)

Boy: Boy

Sülale: Urug (Ailelerin bir araya gelmesiyle oluşur)

Aile: Oguş

Halk: Kün

Ok: Boyların siyasi birlikle bağlanması

Not: Tüz: Devlet ile vatandaşın karşılıklı görev ve sorumluluklarını bildiren yazısız sözleşmeye denir:

Türklerde Ordu

1. Peçenekler ve Uzlar Bizans ordusunda paralı askerlik yaptılar

2. Ordu ücretli askerlerden oluşmuyordu ( Hazarlar hariç) 

NOT: Savaş öncesi düşmanın durumunun öğrenilmesi amacıyla gönderilen keşif birliğine Yelme denir.

NOT: Mete Han'ın tahta çıktığı tarih Kara Kuvvetleri Komutanlığının kuruluş yılı dönümüdür.

3. Orduda askerlerin giydiği ve genellikle hayvan postundan yapılan başlığa Tolga ya da Börk denir.

NOT: Böri: Köktürklerdeki kapan muhafız birliğidir.

Yerleşik Yaşamın Kesin Kanıtları

1. Sulama Kanalları

2. Su değirmenleri

3. Orak, saban, çapa, tırpan

4. Tohumluk buğday ambarları

5. İmge adı verilen halktan toplanan vergi

6. Ev, saray, tapınak

7. Matbaa

8. Kitap, arşiv, kütüphane

9. Fresko(duvar resmi), vitray(cam işleme), minyatür

Yerleşik Yaşama Kesin Kanıt Olmayan Unsurlar

1. Yazı kullanılması

2. Ticaret yapılması

3. Madencilik

4. At koşum takımları

5. Kilim ve çadır dokumacılık

6. Süs eşyaları(küpe, bilezik...)

7. Tahıl saklama kapları

8. Tahıl öğütme taşları

9. Heykel yapılması

10. Mezar taşları

11. Kemik bulunması

12. Silah yapılması

Ekonomi

1. İtil bulgarları ve Hazarlar Kürk Yolunu kullandılar.

2. İlk türk madeni para Türgişler

3. Göktürkler madeni paraya yarmak 

4. Uygurlar ipek para kamdu

5. Uygurlar ilk kez tarihte kağıt para çav 

Din ve İnanış

1. Göktanrı

2. Musevilik(hazarlar)

3. Hristiyanlık ( Avarlar, Macarlar, Bulgarlar, Peçenekler, Uzlar, Kıpçaklar) ( şifresi PAMBUK)

4. Budizm(Uygurlar, Türgişler)

5. Maniheizm ( Uygurlar)

İnanışlar

1. Doğalar kültü

2. Atalar kültü

3. Yer-gök su inancı

4. Toremizm ( Ongunluk)

Kavramlar

Yuğ: cenaE töreni ( ahiret inancına kanıt değil)

Eşük: kefen

Kam (baksı) : din adamı

Tamu : cehennem ( ahiret inancı)

Uçmağ: cennet ( ahiret inancıı)

Kült: inanç

Sagu: ağıt

Balbal(bengü taşı) : mezar taşı ( ahiret inancı)

Kurgan: mezar ( ahiret inancı)

HUKUK

Törenin Değişmez Hükümleri

1. Adalet(konişik)

2. Faydalık ( uzluk)

3. Eşitlik (tüzlük)

4. İnsanlık(kişilik)

. Uygurlar döneminde töre yazılı hale geldi.

. Yarguci: yargıç

. Töre: yazısız hukuk kuralları

. Yargan: yargucu= yargıç

TÜRKLERDE YAZI

Türklerin tarihte Kullandıkları Alfabeler

. Köktürk ( orhon)= milli

.uygur

. Soğd

. Kiril

. Fars

. Argo

. Latin

EDEBİYAT

Sav: Atasözü

Sagu: Ölen kişinin  arkasından yakıan ağıt

Koşuk: Şölenlerde (toylarda) kopuz eşliğinde söylenen coşkulu şiirler

Destan: Efsanevi kahramanlık hikayeleri

Başlıca Destanlar

Alper Tunga, Şu--> İSKİTLER

Oğuz Kağan (Mete Hanla özdeşleştirilmiş)--> ASYA HUN DEVLETİ

Ergenekon, Bozkurt --> KÖKTÜRK

Türeyiş, Göç --> UYGURLAR

Sihirli Geyik--> AVRUPA HUN DEVLETİ

Manas --> KIRGIZLAR

Şan Kızı Destanı--> BULGARLAR

Dede Korkut Hikayesi--> OĞUZLAR

Yaradılış--> YAKUTLAR

 YAZILI EDEBİYAT

1)  Göktürk (Orhun Abideleri) : Kutluklar zamanıında yazıldı. Çimce ve orhonca yazıldı. Günümüzde Moğolistamnda bulunur. Hükümdarın halka karşı olan sorumlulukları ve Çin entrikaları yer alır. İlk siyasetname özelliği taşır. Runik yazı çeşidiyle yazılmış. İlk bulunan kelime Tengri. Çözen dil bilimci filolog W. Thomson.

2) Bugut Yazıtları: Göktürkler

3) Terhin (Taryat) Yazıtları: Uygurlar

4) Karabalsagun Yazıtları : Uygurlar

5) Moyen-Çor Yazıtları: Uygurlar

6) Şine usi Yazıtları: Uygurlar

7) Yenisey Yazıtları: Kırgızlar (Türklere ait en eski yazıt)

Önemli Bilgi ve Kavramlar

Tezhip: Kitap süsleme sanatı

Minyatür: Kitap sayfalarının alt, üst ve kenar boşluklarına çizilen perspektiften uzak küçük resimler(Uygurlar)

Fresk(0): Duvar süsleme sanatı(Uygurlar)

Vitray: Cam süsleme sanatı (Uygurlar)

Kün: halk

Umay: Tanrıça ve ya melek

Bengü: Hatıra taşı

Yek: şeytan

otacı: doktor

NOT: Necip Asım Göktürk Kitabelerini Osmanlı Türkçesi ile yayımlamış. Türkiye Türkçesiyle çeviren Şemsettin Sami'dir.

Maitrsmit: ilk ilkel tiyatro

Marco Polo Orta Asya için Büyük Türkiye , Anadolu için Küçük Türkiye demiştir.

Türklerin Hz. Nuh'un torunu Yafes'in soyundan geldiğine inanılıyor.

"Yay çekebilen tüm kavimleri birleştirdim " Mete Han demiştir.

"7 ırkın ve 7 iklimin hükümdarı" Batı Göktürk hükümdarı Tardu

"İstersem güneşin doğduğu yerden battığı yere kadar fethederim" Avrupa Hun hükümdarı Uldız demiştir.